Gatunki bliźniacze, specjacja allopatryczna, sympatryczna, pierwiosnek, piecuszek, trzcinniczek, łozówka, słowik rdzawy, słowik szary, pełzacz leśny, pełzacz ogrodowy, mysikrólik, zniczek, sikora uboga, sikora czarnogłowa, muchołówka żałobna, muchołówka białoszyja, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, bekas kszyk, bekas dubelt, Gallinago gallinago, Gallinago media, wykluczanie się nisz

Gatunki bliźniacze to gatunki, które spełniają następujące kryteria:

są do siebie bardzo podobne morfologicznie, to znaczy różnią się tylko drobnymi szczegółami cech wyglądu.

są mimo to rozrodczo izolowane lub mieszańce między nimi zdarzają się rzadko.
Artykuł ten będzie dotyczył zagadnień ornitologicznych, więc poniżej zamieszczam listę gatunków bliźniaczych dotyczącą polskiej fauny ptasiej:

pierwiosnek i piecuszek

trzcinniczek i łozówka

słowik rdzawy i słowik szary

pełzacz leśny i pełzacz ogrodowy

mysikrólik i zniczek

sikora uboga i sikora czarnogłowa

muchołówka żałobna i muchołówka białoszyja

orlik krzykliwy i orlik grubodzioby

Czasami w literaturze można przeczytać o dodatkowej "parze" gatunków bliźniaczych: dzięciole zielonym i dzięciole zielonosiwym, choć różnica w ich upierzeniu jest widoczna dość wyraźnie.
Gatunki powyższe kształtowały się w wyniku zlodowacenia znacznej części Europy północnej i środkowej oraz Alp. Mamy więc do czynienia z klasyczną specjacją powstałą dzięki barierze geograficznej - lodowcowi, czyli z tzw. specjacją allopatryczną.
Do dzisiaj wyraźnie widać, gdy spojrzy się na zasięgi niektórych "par bliźniaczych", który gatunek powstał w Europie Zachodniej, a który we wschodniej jej części. Gatunkami "zachodnimi" są bez wątpienia: pełzacz ogrodowy, zniczek i słowik rdzawy, a ich wschodnie odpowiedniki to: pełzacz leśny, mysikrólik i słowik szary.
Wszystkie wymienione w tym artykule gatunki bliźniacze różnią się śpiewem godowym, ale tylko niektóre zdołały wykształcić odmienne preferencje siedliskowe.
Przykładowo: pełzacz ogrodowy preferuje lasy liściaste, pełzacz leśny - iglaste; zniczek preferuje lasy mieszane, mysikrólik - iglaste; sikora uboga często występuje w starszych, podmokłych lasach, czarnogłówka woli wierzbowe zarośla dolin rzecznych; trzcinniczek lubi strefę szuwarów bliżej lądu, a łozówka wybiera kępy krzewów w pobliżu łąk lub wód.

Bardzo ciekawy jest przykład dwóch podobnych do siebie gatunków: bekasa kszyka (Gallinago gallinago) i bekasa dubelta (Gallinago media). Dubelt jest średnio o 60% cięższy od kszyka i jest też poligyniczny, co u kszyka jest obserwowane rzadziej i w mniejszym natężeniu. Obydwa gatunki zajmują niemal identyczne siedliska (podmokłe łąki, torfowiska), żywią się pierścienicami, drobnymi skorupiakami i mięczakami, a ich samice składają tę samą liczbę jaj (cztery).
Zastanawiające jest czy rozdzielenie się obydwu gatunków musiało nastąpić wskutek istnienia bariery geograficznej. Uważam, że możliwy był inny scenariusz, bez bariery (tzw. specjacja sympatryczna).

HIPOTEZA: Na początku powstał mutant - samiec, który był większy od samców gatunku przodka i wydawał wskutek tego mocniejszy głos godowy. Populacja przodka dubelta i kszyka mogła być bardziej podobna do populacji kszyka, gdyż poligynia u ptaków jest rzadka. Niemniej jednak, niektóre samice takiej populacji mogły reagować na ten silniejszy głos godowy większym zainteresowaniem (tak jak niektóre współczesne samice kszyka na "silniejsze" samce swego gatunku). Mutant pozostawił więcej potomstwa.

W pierwszym pokoleniu:
Zwiększyła się liczba genów mutanta (potomstwo żeńskie i męskie, którego część ma też "gen preferencji" donośnego głosu godowego od swych matek).
W drugim pokoleniu:
Synowie mutanta mają potomstwo z samicami preferującymi donośny głos godowy i powstaje między innymi potomstwo żeńskie, które ma dwa "geny preferencji" - od matki i od ojca.

Takie samice mogły być już wrażliwe tylko na samce niosące mutację początkową. Oddzielił się nowy, izolowany rozrodczo, gatunek - bekas dubelt.
Trzeba tu nadmienić, że głos godowy kszyka i najprawdopodobniej - przodka dubelta - to nie wytwór gardła, tylko skrajnych sterówek wibrujących podczas lotu opadającego.
Na koniec dodam do tekstu głębszą refleksję, która nasuwa mi się gdy czytam o biologii kszyka i dubelta. Pomimo preferowania takich samych siedlisk i takiego samego pokarmu - te gatunki różnią się. A więc niekoniecznie jest tak, że siedlisko i pokarm wymuszają tylko jedno optymalne rozwiązanie - przystosowanie.
Mogą istnieć dwa dobrze radzące sobie przystosowania, dwa optima z dwoma różnymi systemami rozrodu. Bardzo możliwe, że decyduje o tym obfitość pokarmu wobec wielkości populacji tych ptaków, która to wielkość ograniczana jest przez inne czynniki.
O istnieniu dubelta mogła zadecydować mutacja, która równie dobrze mogła się nie pojawić w odpowiednim miejscu i czasie. Albo: równie dobrze mogła pojawić się inna mutacja i obserwowalibyśmy dzisiaj, na przykład, dwa gatunki bekasów o dwóch różnych, choć maskujących wzorach upierzeń. Istnienie w świecie biologii nie musi oznaczać istnienia z konieczności.
MACIEJ PANCZYKOWSKI